آنچه در اين پژوهه مى‏آيد معرفى ديدگاه‏هاى قرآنى بديع‏الزمان سعيد نورسى، به عنوان يك محقق قرآنى است. هرچند ممكن است برخى از آراى وى قابل نقد و ابرام باشد.

سعيد نورسى، از اعلام متفكّران تأثيرگذار در انديشه اسلامى در زمره مصلحانى است كه پرتو فروزان افكارشان ديگران را مجذوب خويش ساخت و سخنانشان در قلب و روح رهروانشان همچو نورى در ظلمت تجلّى يافت. وى با شرح دانش كتاب الهى و سنّت نبوى، به ستيز با جهل و فساد آفرينى آتاتورك قيام نمود، شيفته زيب و زيور نگشت و تبعيد را به مقامات دنيوى برترى داد. نورسى بمانند اقبال، سيدجمال‏الدين اسدآبادى و غزالى توانست صداى ايمان را در قلب كفر و الحاد به طنين اندازد و جامعه شيطان‏زده عصر خود را در تركيه، نوايى جانفزا از توحيد و ديانت بخشد. او در دفاع از حريم قرآن و رسالت، هيچ تسامح و تساهلى به خود راه نداد.(1)

آثار علمى برجاى مانده از سعيد بسان گنجينه‏اى انباشته از گوهرهاى دانش و معرفت، رهاوردى بديع و كارامد در عرصه هدايت امت اسلامى و ارائه طرحى نوين در تقابل با چالش‏هاى جديد اسلام با فرهنگ و تمدّن غرب، براى تمامى مسلمانان به ارمغان گذاشتند و بار ديگر فروزانى شعله جاويد وحى را در كلمات و مكتوبات او به اثبات رسانيدند. اين نگاشته‏ها بمانند آذرخش آسمانى، ريشه ظلمت زمانه را در هم كوبيدند و به دنبال خود، باران معرفت و ديانت آگاهانه را بر جان لب تشنگان هدايت فرو باريدند. او جامعه خفته و در جهل فرو رفته آن روز تركيه را چنان به خود آورد كه هنوز هم آهنگ بيدارى و اسلام‏جويى او در گوشِ جان‏هاى بيدار آن‏جا طنين‏انداز است.
نورسى را در اثناى تأليف و تدوين اين نگاشته‏ها، قرآن كريم تنها منبعى است كه در ميدان پژوهش او به عنوان مصدر نخستين و مرجع اصيل واقع شده. پس از قرآن، نصوص رسيده از سنّت نبوى دومين مرجعى است كه در توجه كامل پژوهش و دقّت نظر علمى او قرار دارد و در سراسر رسائل النور، آن دو (قرآن و حديث) را نمود خاصى است. سرآغاز هر بخش از نوشته‏هاى نورسى آيه‏اى است از قرآن يا پرتوى از يك گفتار نبوى كه مورد كاوش و تحليل قرار گرفته‏اند.
بديع‏الزمان نورسى تا به هنگامه رحلت خويش، افزون بر 150(2) (و به قولى 130(3)) رساله قرآنى در حوزه علم و معرفت اسلامى در كارنامه دانش خود به ثبت رساند كه همگى آن‏ها بنيان تفكر و ساختار نگرش عالمانه او به مجموعه هستى را به خوبى نمايانگرند. او بيش‏تر آن‏ها را در دوران تبعيدش به منطقه «بارلا»، از سال 1926م به بعد به تحرير درآورد. و جملگى را در مجموعه با مسمّايى به نام رسائل النور سامان داد. اين يادداشت‏ها در چهار بخش اصلىِ به هم پيوسته و متحد با هم، عمده آثار قرآنى نورسى را تشكيل مى‏دهند.
نورسى در اين‏كه چرا تراوش‏هاى قلم خويش را رسائل‏النور ناميده و واژه «النور» را همچو تاجى مرصّع بر سر آنان نهاده، سخنى لطيف دارد؛ او در اين‏باره مى‏گويد: «واژه "نور" در طول زندگى‏ام همواره در هر جا كه گام نهادم فراروى من بود، اسم روستايى كه در آن به دنيا چشم گشودم "نورس"، اسم مادرم "نوريه"، نام استادم در طريقه نقشبنديه "سيد نورمحمد"، استاد ديگرم در مسلك قادريه "نورالدين"، از معلمان قرآنى‏ام "نورى" و در اسم اكثر شاگردانى كه ملازم من در تحصيل معارف بودند، واژه "نور" موجود بود. به نوعى "نور" در سراسر زندگى من تجلّى و تبلورى خاص داشت.»(4)

آن‏چنان‏كه پيش‏تر سخن رفت، رسائل‏النور از چهار بخش اصلى تشكيل شده است و هر كدام با عناوينى خاص شامل بخشى از نگاشته‏هاى نورسى در حوزه فرهنگ قرآنى و اسلامى مى‏باشند. اين چهار بخش به ترتيب عبارتند از:

هريك از بخش‏هاى اين كتاب، خود حاوى رساله‏هاى مستقل و متنّوعى درباره علوم اسلامى، به ويژه تفسير و علوم قرآنى، مى‏باشند. تعداد اين رساله‏ها در سه بخش اول 33 رساله و در بخش «شعاعلر» 15 رساله مى‏باشد.(5)

از آن‏رو، كه نورسى جملگى آثار خويش را به نوعى تفسير آيات الهى و برگرفته از آبشخور قرآن مى‏داند، رويكردى خاص در نگرش او به اين مائده آسمانى ديده مى‏شود، آن‏گونه كه قرآن را بسان عقل هدايتگر و آيات آن را همانند شعله‏اى فروزان در حيات آدميان شمرده و رسائل‏النور خود را دليلى روشن بر حقانيّت قرآن كريم و رشحه‏اى از آن اقيانوس و شعاعى از آن خورشيد و حقيقتى مسلّم از گنج دانش راستين مى‏داند:

نورسى آن‏گاه كه مى‏خواهد تعريفى از معجزه جاويد محمدى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ارائه كند، به خود اجازه نمى‏دهد كه در قالب الفاظ كوتاه و حدود تعاريف محدود منطقى، بدان بپردازد. او به نقش روشنگرانه قرآن در زمين چنين نظر دارد: «اِنَّ القرآنَ الحكيمَ بمثابه عقل الارضِ و فكرِها الثاقب، فلو خرجَ القرآنُ ـ و العياذُ باللّه ـ من هذهِ الارضِ لجنتِ الارضُ.»(6) سپس اين تمثيلِ از قرآن را در توصيفى دراز دامن، با نگرش معنوى عرفانىِ بديع ممزوج و با عباراتى بس ظريف از دريچه معنا به سرايش لفظ در مى‏آورد و حيرت خواننده را در نگرش خود به مكانت و عظمت قرآن صد چندان مى‏كند. تعابير نورسى از بس زيبا و دلنشين‏اند هركس كه بخواهد آن‏ها را در قالبى ديگر بنگارد، انصاف را در آن خواهد ديد كه به غايت جمال و كمال گفتار نورسى نمى‏رسد و همچون بيان نورسى نخواهند شد. تعريف وى از قرآن تأمّل خواننده را برمى‏انگيزد:
«فاِن قلتَ: القرآنُ ما هو؟
قيل لك: هو الترجمةُ الأزليّة لهذه الكائناتِ، و الترجمان الابدىِ لألسنتها التالياتِ للآيات التكوينية، و مفسِّرُ كتابِ العالَم، و كذا هو كشّافٌ لمخفياتِ كنوز الأسماء المستترةِ فى صحائف السموات و الارض، و كذا هو مفتاحٌ لحقائق الشؤون المسخَّرةِ فى سطور الحادثات، و كذا هو لسانُ الغيبِ فى عالِم الشهادةِ، و كذا هو خزينةُ المخاطبات الأزلية السبحانية و الالتفات الابدية الرحمانية، وكذا هو أساس و هندسةٌ و شمسٌ لهذا العالِمَ المعنوى الاسلامى، و كذا و هو خريطة للعالِم الاخروى، و كذا هو قولٌ شارحٌ و تفسيرٌ واضحٌ و برهانٌ قاطعٌ و ترجمانٌ ساطعٌ لذاتِ اللّهِ و صِفاتِه و أسمائِه و شؤونِه، و كذا هو مربٍّ للعالِم الانسانى.
و كالماء و كالضياءِ للانسانيةِ الكبرى التى هى الاسلاميةُ، و كذا هو الحكمةُ الحقيقيةُ لنوعِ البشرِ، و هو المرشدُ المهدىُّ ما خُلق البشرُ له، و كذا هو للانسانِ كما أنّه كتابُ شريعةٍ كذلكَ كتابُ رحمةٍ، و كما أنّه كتابُ دعاءٍ و عبوديّةٍ كذلك هو كتابُ أمرٍ و دعوةٍ و كما أنّه كتابُ ذكرٍ كذلكَ هو كتابُ فكرٍ، و كما أنّه كتابُ واحدٍ لكن فيه كتبٌ كثيرةٌ فى مقابلةِ جميعِ حاجاتِ الانسانِ المعنويةِ، كذلكَ هو كمُنزلٍ مقدّسٍ مشحونٍ بالكتب والرسائِل، حتى أنّه أبرزٌ لمشربِ كلِّ واحدٍ من أهلِ المشارب المختلفة، و لمسلكِ كلِّ واحدٍ من أهل المسالك المتبانيةِ من الاولياء و الصديقينَ، و من العرفاءِ و المحققينَ، رسالةٌ لائقة لمذاق ذلك المشربِ و تنويره، و للمساقِ ذلك المسلكِ و تصويرهِ كأنّه مجموعة الرسائِل.»(7)

نهايت اعجاز بلاغى ممكن در الفاظ و معانى قرآن، ويژگى منحصر به فرد اسلوب بيانى وحى، و مكانت والاى زبان ادبى قرآن (عربى) در فصاحت و سلاست، نورسى را بر آن داشت تا در جاى جاى نگاشته‏هاى خويش، بر عدم امكان ارائه ترجمه حقيقى از قرآن پاى بفشرد و غايت ترجمه قرآن را بيانى مجمل و نارسا، آميخته با توضيح و تفسيرى از معنا (غير از لفظ) بداند و حال آن‏كه امتزاج لفظ و معنا در قرآن انكارناپذيرند. او براى نمونه، چند آيه را آورده، با خطابى درنگ‏آميز به خواننده مى‏گويد: «فهل يمكن ـ اوترى ـ ترجمةَ أمثالِ هذهِ الاياتِ الكريمةِ ترجمةً حقيقتةً؟ لا شكَ أنّها غيرُ ممكنةٍ، فان كان ولابد، فإمّا تعطى معاني اجماليةٍ مختصرةٍ للآيةِ الكريمةِ، أو يَلزم تَفسير كلِّ جملةٍ منها فى حوالى ستَه أسطرٍ.»(8)
امكان ترجمه تحت اللفظى قرآن به زبان غير عربى، جواز تلاوت ترجمه قرآن به بدل از آن و روشن شدن تكرارهاى غير ضرورى قرآن در ترجمه ايراداتى هستند كه در عصر نورسى از طرف شخصى روشنفكر (به زعم خود) در جامعه تركيه مطرح و اقداماتى براى كاستن ارزش قرآن در ديد عوام از اين رهگذر شيطانى صورت مى‏پذيرفت. در اين هياهو بود كه بديع‏الزمان از ابعاد گوناگون به پاسداشت حريم قدسى قرآن از طريق نگاشته‏هاى خويش پرداخت و در نوشتارى متقن، به تبيين زواياى پنهان اين تفكر غير قرآنى همّت گماشت و ديدگاه خود را در اين‏باره چنين بيان نمود؛ «... و صَرَّح قائلاً: ليتُرجم القرآنُ لتظهَر قيمته، أى ليَرى الناسُ تكرارته غير الضرورية! و لتتلى ترجمته بدلاً منه الى آخره من الافكار السامّةِ...
إلاّ أنّ رسائل النور بفضلِ‏الله قد شلت تلكَ الفكرةِ، و عقمت تلكَ الخطةِ بحُجَجِها الدّامِعة و بانتشارها الواسع فى كلِّ مكانٍ، فأثبتت إثباتا قاطعا أنّه لا يُمكن قطعا ترجمةُ القرآنِ الكريمِ ترجمةً حقيقتةً، و أنّ أيةَ لُغةٍ غير اللغة العربيةِ الفصحى عاجُزةٌ عن الحفاظ على مزايا القرآنِ الكريم و نكتهِ البلاغية اللطيفةِ، و أنّ الترجماتِ العاديةِ الجزئيةِ التى يقومُ بِها البشر لن تُحل ـ بأىِّ حالٍ ـ محلّ التعابير الجامعةِ المعجزةِ للكلمات القرآنية التى في كلِّ حرفٍ من حروفِها حسناتٌ تتصاعدُ مَنِ العشرةِ الى الألف. لذا لا يُمكن مطلقا تلاوةُ الترجمةِ بدلاً منه.»(9)

شناخت پديده وحى از زمره دل‏مشغولى‏هاى هر پژوهشگرى است كه به نوعى با قرآن سر و كار دارد. وصول به حقيقت اين پديده و يقين علمى به اصالت خاستگاه آن، گام نخستين براى پژوهش دراين متن وحيانى است و استوارى ساير يافته‏هاى علمى به استحكام اين گام اول بستگى دارد. سخن ازامكان وقوع وحى برانسان زمينى و چگونگى فرايند وحى از ديگر مباحث پديدارشناسى مقوله وحى‏اند كه هر قرآن‏پژوهى به ناچار درباره آن‏ها به تأمّل مى‏نشيند و نورسى نيز در خور وسع انديشه و گستره كاوش علمى خويش، در اين‏باره ازابعاد گوناگون سخن رانده و از آن به سادگى عبور نكرده است ـ كه البته پرداختن به تمامى آن‏ها مجال ديگرى را مى‏طلبد. ـ آنچه در پى مى‏آيد، بيانى است كوتاه از نگرش نورسى به پديده وحى از بعد شناخت معنايى آن كه كم‏تر در انديشه‏هاى وحى‏شناسى بدان عنايت شده است.

دانش‏پژوهان قرآنى در تفكيك اقسام وحى سخن‏ها گفته‏اند، اما جملگى بر تعدّد نوعى وحى از حيث معنا و مخاطب آن (انسان باشد يا غير انسان) اتفاق‏نظر دارند. ولى وحى برانبيا و صاحبان رسالت‏هاى الهى را از نوعى واحد (وحى رسالى) با اختلاف در فرايند دريافت آن مى‏دانند. كتاب‏هاى علوم قرآنى انباشته از چنين ديدگاه‏هايى هستند. آنچه نورسى در اين باره بر آن تأكيد دارد وضوح و خفاى دلالت وحى رسالى است كه درنگ در آن گشايشگر دريچه تازه‏اى از افق علوم قرآن را براى او در پى داشته است. لازم به ذكر است كه نورسى بمانند بيش‏تر انديشمندان اسلامى علاوه بر متن قرآن، گفتارهاى نبوى (سنّت قولى) را نيز از مقوله گزاره‏هاى وحيانى مى‏داند و دلايلى مستدل بر آن اقامه مى‏كند، رويكرد نورسى در تقسيم اصل پديده وحى، از منظر گويايى و شفافيّت دلالت الفاظ بر معنا است كه سبب شده او قايل به دو نوع وحى رسالى باشد: وحى قرآنى ـ رسالى صريح؛ وحى قرآنى ـ رسالى ضمنى.

در فرايند وحى صريح از دريافت تا ابلاغ و اعلان، متن وحيانى از نظر لفظ و معنا آن‏چنان روشن است كه شخص پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فقط نقش پيام‏رسانى محض را به عهده دارد، بدون آن‏كه اندك تغييرى در متن آن صورت دهد. نص قرآن كريم و برخى از احاديث نبوى از اين قسم هستند. (شايد منظور نورسى از احاديث نبوى، تنها احاديث قدسى باشد.)

لفظ و معنا با اندك اجمال و ايجاز در عبارت، بمانند نوع پيشين از همان فرايند وحيانى سرچشمه مى‏گيرند، با اين تفاوت كه تفصيل و تبيين بيش‏تر لفظ براى روشن شدن معنا براى ديگران (غير از شخص پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ) بر عهده وجود ختمى مرتبت نهاده شده است. پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله تفصيل اين اجمال را به استناد وحى صريح، الهام و احيانا به مدد اجتهاد و فراست فردى خويش، بيان مى‏نمايد و از رهاوردهاى مقام رسالت (و اصطفا) و انديشه‏هاى بشرى (عرف، عادات و افكار مردمى) در تبيان مجمل به فهم عوام كمك مى‏رساند.
«... فتفصيلُ الحادثةِ الآتيةِ مجملاً و تصويرها إمّا أن يُبينّه الرسولُ احيانا بالاستناد الى الالهام اَو الى الوحى، أو يُبيّنه بفراسته الشخصية، و هذه التفاصيلُ التى يبيّنها الرسول صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ، باجتهادهِ الذاتى، إمّا أنّه يبينّها بما يتمتعُّ به مِن قوّةٍ قدسيةٍ عليا، بمقتضى الرسالةِ و الاصطفاءِ، و امّآ يُبَيّنها بخصائصهِ البشريّةِ و بمستوى عرفِ الناس و عاداتِهم و أفكارِهم.»(10)
نورسى جملگى افعال و گفتار نبوى را در تبيين وحى ضمنى، برخاسته از هدايت ربّانى و به مدد وحى والهام خدايى مى‏داند و آنچه را در تفسير و تعبير از اين وحى مى‏گويد، ريشه در خود وحى دارد و مصون از خطا و اشتباه مى‏باشد. احاديث متشابه نبوى و پاره‏اى از آيات (قرآن كريم) كه به حسب ظاهر در فهم عرف مردم پيچيدگى داشته و پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله حقيقت معناى آن‏ها را روشن نموده، مثال‏هاى وحى ضمنى هستند.
نورسى در واقع، شخص پيامبر و گفتار او را در فرايند وحى قرآن، به هيچ وجه دخيل نمى‏داند و فقط تصوير و تفصيل معنا را، كه خود به نوعى مرتبط با مركز وحى ولى جداى از فرايند وحيانى متن قرآن است، بر عهده پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و مقام رسالت او مى‏داند. از اين‏رو از نگاه او، اين دو نوع وحى از حيث چگونگى فرايند نزول و دريافت و اعلان، با يكديگر هيچ تفاوتى ندارند. اختلاف آن دو در ايضاح و ايجاز لفظ و معناست كه در وحى ضمنى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آن را به مدد وحى و فراست فردى برطرف مى‏نمايد، تأويل آميخته به تشبيه پيامبر اكرم از صداى دهشتناكى كه در مجلسى به گوش اصحاب رسيد مثالى است ديگر براى وحى ضمنى كه نورسى در مكتوبات آورده است.(11)

سخن از تفسير در آثار نورسى و شيوه او در اين دانش، بحثى دراز دامن و پيچيده‏اى را خواستار است و علت آن هم بازگشت به ديرينه دانش تفسير در تعدد وتنوع روش‏هاى مفسّران و فقدان يك روش واحد و ثابت تفسيرى در آثار نورسى است، هرچند برخى از پژوهشگران قرآنى سعى دارند شيوه تفسيرى نورسى را محدود به يك روش از اين دانش مقدّس كنند، اما انصاف آن است كه نورسى را مفسرى تك بعدى و محدود به يك شيوه تفسيرى خاص ندانيم؛ از آن‏رو كه نورسى با نگرشى كه به قرآن، خاستگاه و نقش آن در عرصه هدايت بشريّت دارد، متن آن را منحصر در يك معناى واحد نمى‏داند و از هر دريچه‏اى كه توانسته، در سمت و سوى مقاصد قرآن سخن گفته و تفسير نگاشته است، خواه ادبى و خواه عرفانى، سياسى، تربيتى، اجتماعى و تاريخى. بدين‏روى، نمى‏توان شيوه تفسيرى او را به يك شيوه محدود كرد. به عبارت ديگر، نورسى يك دوره تفسير كامل و منظم از آغاز تا پايان قرآن، آن هم به يك مسلك تفسيرى ننگاشته است تا بتوان بمانند ديگر نگاشته‏هاى تفسيرى خاص در يك حوزه، به بحث و گفت‏وگو درباره شيوه تفسيرى او پرداخت، هرچند آن‏چنان كه نورسى و ديگران گفته‏اند تمام آثار نورسى (به ويژه رسائل‏النور) خاستگاهى قرآنى دارند و اثر تفسيرى به حساب مى‏آيند. نورسى خود در اين‏باره مى‏گويد: «انّ رسائل النور برهانٌ باهرٌ للقرآنِ الكريمِ و تفسيرٌ قيّمٌ له.»(12)
تفسيرپژوه معاصر، استاد عبدالحميد نيز در اين‏باره چنين مى‏گويد: «و لعلَّ هذا هو سرُّ تسمية "رسائل‏النور" بأنّها تفسيرٌ حقيقىٌ للقرآنِ الكريمِ، و الحقُ اَنّ تَفسير القرآنِ و مخاطبةَ المسلمين بآياته لم يبارح قطّ فكر النورسىِ اِلى آخِر لحظة من لحظات حياتِه الحافلةِ بالمحن والاحزان والعلم و الدعوة الى التمسّكِ بكتاب اللّه و سنّةِ نبيّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله .»(13)
سخن ديگر آن‏كه مى‏توان گفت: خود بديع‏الزمان نورسى به اين امر به خوبى واقف بوده و از روى عمد بدان نپرداخته است (نگارش تفسيرى جامع به يك شيوه خاص). او تقيّد به يك شيوه خاص از دانش تفسير و نگارش تفسيرى جامع از سوى مفسّر را با توجه به مطالبات علمى عصر حاضر، غير ممكن و به دور از تعهّد عالمانه مى‏داند. از اين‏رو، آگاهانه خود را از اين ورطه مى‏رهاند. افزون بر آن تعصّب مفسّر و پاى‏بندى فاهمه او به يك منهج به نوعى محدودسازى تفكر قرآنى است.
جداى از آنچه بيان شد، با تأمّل در آثار گونه‏گون قرآنى نورسى، مى‏توان شيوه تفسيرى او را به روشى ممزوج از شيوه تفسير علمى، معنايى (اشارى) و مأثور و گاهى ادبى تعريف كرد كه در آن، از حديث، لغت، فنون ادبى و علوم جديد در رسيدن به اشارات ايمانيه و حقايق قرآنيه كه به اشاره و رمز در قرآن متجلّى‏اند، مدد مى‏گيرد و آن را «تفسير معنايى» مى‏خواند: «انّ رسائَل النورِ اتخذت هذا القسم اساسا لها مباشرةً فهى تفسيرٌ معنوىٌ للقرآنِ الكريمِ بحيثُ تلزم أعتى الفلاسفة و تسكتهم.»(14)
نورسى در مجموع، دو نوع تفسير از قرآن را مطرح مى‏داند: تفسيرى كه به تبيين معانى و عبارات قرآن بسنده مى‏كند وتفسيرى كه قدم را از معناى لفظ فراتر نهاده، به گلزار معارف اصيل قرآن ره مى‏يابد. او رسائل النور خود را از نوع دوم مى‏شمرد.
نورسى در أثر انس زياد با قرآن و تدّبر عالمانه و غامضانه در حقايق آن، به اشاراتى غيبى و الهامات ربّانى برخاسته از روح قرآن دست يازيد و جملگى را وامدار عنايت الهى و از پرتو هدايت او مى‏داند.
شايد تا بدين‏جا نورسى را پيرو مكتب تفسير اشارى پنداشته باشيم، اما چنين نيست، تاريخچه تفسير اشارى و تأويلات عرفانى ـ معنوى بزرگان اين مكتب تفسيرى آغشته از مطالب انتزاعى صرف و با زبان رمز و گفتار اشارى مملوّ از اصطلاحات غير مأنوس در شريعت است كه صرفا در محدوده ذهن مفسّر داراى اعتبار است و بس و در بيش‏تر موارد، براى هدايت انديشه بشرى فايده‏اى جز نزاع و جدلِ غير احسن به ارمغان نمى‏آورد. اما تفسير اشارى / معنايى نورسى دو ويژگى مهم در ساختار خود دارد:

برخلاف ديگر تفاسير اشارى، كه عمدتا بازتاب جولان‏هاى نفس ناطقه و خالى از تقيّد به منطق عقلانى در تعامل با قرآن مى‏باشند، نورسى افسار اخذ اشاره و برداشت از قرآن را به يد عقل سليم داده و از نقل مأثور در اين زمينه مدد جسته است. او ميان عقلانيت و معناپندارى از قرآن، پيوندى ازلى ـ ابدى برقرار ساخته و داده‏هاى وحيانى قرآن و سنّت را رهنمون عقل بشر مى‏داند و به مدد آن دو، قرائتى عقلانى ـ معنايى (ذوقى، اشارى) از نص قرآن و سنّت ارائه مى‏دهد و آن را در ساختارى مستند به براهين عقلى ارائه مى‏كند و در برخى موارد، اين معنا اشاره پنهان را با وجود ضعف و خفا از اهميت بالايى برخوردار مى‏داند: «الاشارةُ الغيبةُ مهما كانت خفية و ضعيفةً فهى فى نظرى على جانبٍ عظيمٍ من الاهميةٍ و القوّةِ و ذلك لدلالتها على صواب المسائل و قبول الخدمة.»(15)
البته او يافته‏هاى تأمّل خويش از معانى قرآن را جزئى از معانى كلى دانسته است و ازبيان اين كه آيه فقط به همين معناى دريافت شده باشد، احتراز مى‏كند و گرايش‏هاى مختلف تفسيرى و نظرگاه‏هاى مفسّران را يك معناى جزيى از مفهوم كلى مى‏داند كه قرآن در متن خود آن را داراست و براى فهم و عمل هر طبقه از اقشار انسانى با خطابى خاص و شايسته تعامل فرو فرستاده شده است.
دكتر عشراتى سليمان اين بيان را به زبان ديگرى چنين مى‏نگارد: «لقد صدر النورسى فى تفسيرهِ للقرآنِ عَن اعتقادٍ يثبت للنص القرآنى تعددية معنويةٍ مؤكّدة، تستكنهها بصيرةُ المفسّر حسب ما يحيط به من أجواءٍ و يستغرقُه من اهتمامات. فالدّلالةُ السماوية لها تنزيلٌ واحدٌ، هو الذى نطق به سيّدنا محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و لها أيضا تنزّل، و هو نتاج القراءات المتنوعّةِ التى تستنبطها العقولُ المؤمنةُ عبرالزمانِ والمكانِ.»(16)
در تفسير نورسى، قرآن را تنزيلى واحد و تنزّلى متعدد است، آنچه را حضرت محمّد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بدان به نام «القرآن» با شيوه وحيانى سخن گفته «تنزيل واحد» و آنچه رهاورد قراءات متعدد از اين متن در مسير زمانى ـ مكانى تعقّل سالم بشرى بوده «تنزّل متعدّد» مى‏باشد. آرى، نورسى فهم جزئى عالمان و انديشمندان از قرآن را محدود در يك مشرب تفسيرى ندانسته است و هر صنف از قشر انسانى را توانمند در تعامل با قرآن مى‏داند:
«انّ جُمَل القرآنِ لاتنحصرُ فى معنى واحدٍ، بل هى فى حكمِ كلّىٍ يتضمَّنُ معاني لكلِّ طبقةٍ من طبقاتِ البشريّة، و ذلك لكون القرآن الكريم خطابا موجّها لعمومِ طبقاتِ البشر. لذا فالمعانى المبينّة هى فى حكم جزئياتٍ لتلك القاعدةِ الكلية، فيذكر كلُّ مفسّرٍ و كلَّ عارفٍ باللّهِ من ذالك المعنى الكلىّ شيئا و يستَندُ فى تفسيرهِ هذا امّا الى كشفياتِهِ أو الى دليلهِ أو الى مشربه، فيرحجُ معنى من المعانىِ.»(17)

آن‏چنان‏كه پيش‏تر گفته شد، عمده تفاسير اشارى رهاوردى اجتماعى، اقتصادى و سياسى براى عموم مردم و جامعه اسلامى نداشته‏اند و ندارند و حال آن‏كه متن قرآن را هدفى جز هدايت همه بعدى بشريت و ايصال آن به كمال نيست. از اين‏رو، نورسى به كارامدى تفاسير اهميّت فراوان قايل بود و دو عنصر زمان و مكان را دخيل در نگارش تفسير مى‏دانست؛ چندان‏كه به هيچ روى، غفلت از آن دو را همسو با هدف قرآن و سنّت نمى‏شمرده. از اين‏رو، تنها روش كامل در نگارش تفسير كارامد و هماهنگ با مطالبات و چالش‏هاى معاصر را ـ كه خود قرآن نيز در سير نزول و بيان معارف بدان توجه داشته ـ تشكيل گروهى از دانشمندان اسلامى متخصص در مسائل قرآن مى‏داند كه با انجام پژوهش‏هاى مستوفى و متناسب با نيازهاى عصر حاضر، بتوانند گامى در هدايت حيات بشرى بردارند، او مى‏گويد: «... كذلك لابدّ لكشفِ معانىِ القرآنِ و جمعِ المحاسن المتفرقةِ فى التفاسير، و تثبيت حقائقةِ المتجليّة بكشف الفن (العلم الحديث) و تمخيض الزمان، من انتهاض هيئةٍ عاليةٍ من العلماء المتخصصين، المختلفين فى وجوه الاختصاص، و لهم مع دقّة نظرٍ وسعةِ فكرٍ لتفسيره.»(18)
شرايط زمانى عصر نورسى و اشتغالات سياسى او در آن دوران، مانع او در نگارش تفسير نشدند و در همان مقدار اندك، او توانمندى خويش را در نگارش تفسيرى اصيل و هماهنگ با مطالبات عصر حاضر، ابراز داشت. رسائل‏النور او مشحون از مباحث عقيدتى، تربيتى، سياسى، اجتماعى، اخلاقى، عرفانى و فلسفى معاصر روزگار اوست كه همگى را در پرتو قرآن يا روايات به تحرير درآورده: «فقد كتبت جميعَ رسائل النور امّا لِشَرحِ آيةٍ أو لتوضيحِ معنى حديثٍ شريفٍ و بيانه.»(19) او اين گفتارها را از براى تفنّن و يا ابراز تبحّر در دانش ننگاشته است، از پس درد بود كه به درمان انديشيد. او تنها ملجأ رهايى بشر از استعمار جان و روح آن‏ها توسط غارتگران انديشه و دنياى غرب را در قرآن يافته بود. او با آشنايى عميقى كه از مصايب انسان عصر خويش داشت و تمدن غرب كه مى‏رفت جهان اسلام را چو گرگى در پوستين گوسفند به كام شيطان بكشاند، به خوبى توانست آگاهانه (دست كم در تركيه) از اسلام و قرآن دفاع كند و به فرياد بى‏چارگان برسد، اين راز كارامدى مباحث معرفتى نورسى در حوزه تعليم و تربيت قرآنى است كه تا به امروز هم افكار و نوشته‏هايش در مجامع علمى مورد احترام و اهتمام بزرگان انديشه است. از اين‏رو، چنين رويكردى به قرآن از منظر تفسير اشارى در جاى خود، نگرشى خاص و متفاوت از اصالت مكتب تفسير اشارى محسوب مى‏شود و بحث درباره آن مجال بيش‏ترى مى‏طلبد. با اين دو ويژگى، مى‏توان گفت: نورسى قرائتى نو از معناى نص وحيانى در ساختار تفسير ارائه كرد و بر كارامدى اسلام در تحقق سعادت دنيا و آخرت در تمامى ابعاد براى بشر امروز پاى فشرد.
عبدالرحمن بكير نيز به همين نتيجه رسيده است؛ او مى‏گويد: «يبدو أنّ بديعَ الزمانِ أرادَ أن يسلك طريقا جديدا فى التفسيرِ، يتمثَّلُ فى إثبات أنّ الاسلامَ هو الدين الحقُّ الّذى تتحققُ به السعادةُ فى الدنيا والآخرةِ.»(20)
و انصافا خود نورسى نيز اين گفته خود را درباره قرآن با چنين پژوهش‏هايى به عرصه عمل رسانيد: «لأبرهنّن للعالِم أَنّ القرآنَ شمسٌ معنويةٌ، لا يخبوسناها و لا يُمكن اطفاء نورها.»(21)
شرايط تفسير عصرى از نگاه نورسى
الف. تشكيل هيأتى از دانشمندان متخصص در حوزه‏هاى گوناگون علوم اسلامى و جديد؛
ب. توجه به دو عنصر زمان و مكان در نگارش تفسير، (كارامدى و عصرى بودن تفاسير)؛
ج. آزادى انديشه و عدم تعصّب مفسّر.
نورسى از ضرورت آزادانديشى مفسّر و دورى از تعصّب در تعامل با قرآن و نگارش تفسير، به عنوان پيش شرطى بسيار مهم در سامان‏دهى پژوهش‏هاى قرآنى ياد مى‏كند و بر آن تأكيد مى‏ورزد؛ چرا كه بدون آن نتوان به پژوهشى كارامد و همسوى با مقاصد قرآن دست يافت. او در اين‏باره مى‏گويد: «لا يتحصَّلُ له [المفسِّر] تفسير لائق لف من فهم الفرد الّذى قلّما يخلُص من التعصُّب لمسلكه و مشربه؛ اذ فهمه يخصُّه ليس له دعوةُ الغير اليه... فكما لابدُّ لتنظيم الاحكام و اطرادها و رفع الفوضى الناشئةِ من حريّةِ الفكر مع إهمال الاجماع مِن وجودِ هيئةٍ عاليةٍ من العلماءِ المحققين.»(22)

نورسى در رسائل‏النور و ديگر آثار خويش، با روشى بديع و استوار، عظمت قرآن و آموزه‏هاى بى‏بديل آن را آشكار ساخت. او دنياى غرب و غرب‏زدگان مسلمان را به تعاليم آن دعوت كرد. در عصرى كه همه چيز رنگ و بوى مادى و لذّت به خود گرفته بود و آسمانى شدن در كره خاكى هيچ معنايى در قاموس انديشه متفكران غرب نداشت، نورسى با نگرشى نو نقاب از چهره فروزان كلام الهى برانداخت و همگان را به تماشاى اين گلزار وحيانى محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرا خواند. او چون معتقد به طراوت دايمى وحى و گزارهاى آن بود، راه و انديشه پيشينيان قرآن‏پژوه را خلعتى امروزين پوشاند و در ساختارى تازه و ابتكارى، طرح ديرين «اعجاز قرآن» را در جاى جاى آثار خويش به تناسب موضوع و در دگر جاى‏ها به طور مستقل و مجزا سامان داد، اما نخست توان خود را در زبان فهم قرآن مضاعف ساخت و از سال 1882 م تا 1888 م به طور جدّى به مطالعه و پژوهش در زبان عربى پرداخت و بيش‏تر همّت و وقت خود را مصروف مطالعه كتب صرف و نحو نمود. پاسخ‏هاى او به پرسش‏هاى فتح‏الله افندى، دانشمند معروف ترك، به خوبى حكايتگر اطلاع و گستره دانش او پيرامون علوم و فنون ادبيات عرب مى‏باشند.
جداى از ممارست علمى، علاقه وافر نورسى به زبان عربى براى چشيدن حلاوت قرآن و درك زيبايى‏هاى شيوه بيانى آن، به همراه‏پسند الهى از زبان عرب به عنوان «لغت عبادات»، اين پژوهش را سرعت و دقّت مضاعفى مى‏بخشيد، آن‏گونه كه در اندك زمانى جملگى آثار موجود در بلاغت و ادبيات عرب را با نبوغ سرشار خويش، مطالعه كرد و آن‏ها را به خاطر سپرد و اين اندوخته‏هاى زبان‏شناسى عرب را در ابعاد گوناگون مباحث اعجاز قرآن به منصه ظهور رسانيد. نورسى بر اين عقيده اصرار داشت كه علوم ادبى اساس فهم نصوص و استنباط احكام شرعى مى‏باشند و از اين‏رو، مدت‏هاى مديد جز مطالعه و تدريس صرف و نحو و بلاغت به دانش ديگرى نپرداخت، تا جايى كه نظراتى را در اين حوزه ارائه كرد .او المثنوى العربى النورى و إشارات الاعجاز فى مظان الايجاز دو اثر از نگاشته‏هاى مهم خود را به عربى شيوا نوشت و توانمندى خود را در كتابت به عربى آشكار ساخت. اعتماد او بر منابع مهم ادب عربى همانند تفسير كشّاف (زمخشرى)، البهجة المرضية فى شرح الألفيه (سيبويه)، مفتاح العلوم (سكّاكى) و دلائل‏الاعجاز (عبدالقاهر جرجانى) در اشارات الاعجاز به خوبى هويداست.(23)

ديدگاه‏هاى نورسى درباره اعجاز قرآن در دو رساله المعجزات القرآنيه و اشارات الاعجاز فى مظان الايجاز از ديگر نوشته‏هاى او جامع‏تر و روشن‏ترند. انديشه‏هاى او را در بحث اعجاز قرآن، از حيث نوگرايى و تكميل نظرگاه پيشنيان، مى‏توان به دو بخش تقسيم كرد:
اول. گونه اعجازهاى قرآنى كه پيش از نورسى در ميان قرآن‏پژوهان قدمت داشت و نورسى مواردى را بدان‏ها افزود. آنچه از مباحث ديرين مطرح در دانش قرآن‏پژوهى بوده و امروزه نيز محل بحث است، عمدتا چهار بُعد از اعجاز نص قرآن مى‏باشد: بلاغى، علمى، غيبى و تشريعى كه تا به امروز نگاشته‏هاى فراوانى درباره آن‏ها به تحرير در آمده است. نورسى در جنبه «اعجاز بلاغى قرآن» به سراغ «نظم قرآن» رفت و آن را به خوبى روشن ساخت. او در اين حوزه، از نظريه «نظم» عبدالقاهر جرجانى به شدت تأثير پذيرفت و نظرگاه او را با كاوشى دقيق و مستوفى در كتاب اشارات الاعجاز فى مظان الايجاز به لسانى تازه و بديع به تصوير كشيد و گاهى هم از نظم در حروف مقطعه و اعجاز آن‏ها به صورت ابتكارى سخن گفت.
در بُعد «اعجاز علمى قرآن»، به صرف گزارش جنبه‏هاى علمى آن بسنده نكرد و گامى در فراسوى پرده اعجاز علمى اين متن وحيانى نهاد و با دلايل مبرهن، نظريه «عدم تناقض دانش و دين» را از لابه‏لاى معجزات قرآن استوار ساخت. نورسى آبشخور كمال دانش را «اسماء حسناى الهى» مى‏داند و از معجزات علمى قرآن، برداشت‏هايى عالمانه در جهت پيشرفت مادى و اجتماعى حيات بشرى ارائه مى‏دهد و آن را رمزى نهفته در اعجاز علمى قرآن مى‏داند كه بشر با فهم آن مى‏تواند افق‏هايى از حقايق را فراروى خود بگشايد. او معتقد است: پيام تسخير باد براى حضرت سليمان عليه‏السلام كه بدان وسيله راه‏هاى طولانى را در اندك زمانى مى‏پيمود، آن است كه بشر بداند مى‏توان با اكتشاف قوانين طبيعت به آسمان‏ها راه برد و مساحت‏هاى دور و دراز را در اندك زمانى پيمود.(24)
وى در «اعجاز تشريعى» نظر بر آن دارد كه شريعت اسلام، آيينى جاودانه الهى براى تمامى بشريت و قابل اجرا در هر شرايط زمانى و مكانى است و بر قوانين جعلى بشرى، به ويژه قوانين برخاسته از فلسفه‏هاى مادى اروپا برترى خاص و شگرفى دارد.
او «اعجاز غيبى قرآن» را محدود به تعداد آياتش ندانست و سخن از هزاران اعجاز غيبى مندرج در قرآن به صورت رمز و اشاره دارد.(25)
دوم. در زمينه نگرش‏هاى نو و ابتكارى در اعجاز قرآن، جداى از گفتارهايى كه تا پيش از نورسى در عرصه اعجاز قرآن مطرح بودند. نورسى را گفتارهايى بديع و ابتكارى در اين حوزه است كه تا پيش از او ديرينه‏اى نداشته‏اند؛ از جمله آن‏ها «اعجاز خطابى» قرآن است كه نورسى آن را طرح كرده(26) و با استدلال‏هاى استوار و مثال‏هاى متنوّع به روشنى بيان نموده كه قرآن با خطاب بيانى خود، قريب چهل گروه و طبقه از اقشار گوناگون مردم جهان را مخاطب خود ساخته است، اما با يك عبارت مشترك كه هر طبقه، مطالب مناسب حال خويش را از همان خطاب واحد در حد شايسته و بايسته مى‏فهمد، از دانشمند فقه تا جامعه‏شناس و از عامه مردم تا اهل دقّت از متكلمان.
سخن از اعجاز «تناسب عددى» قرآن به شيوه‏اى جالب و عميق از ديگر نوگروى‏هايى است كه نورسى بدان پرداخت و پس از او، به تدريج جاى خود را در پژوهش‏هاى قرآنى باز كرد. البته سراسر كتاب اشارات الاعجاز سخن از فصاحت الفاظ و شيوايى بيان و اعجاز قرآن است كه با عباراتى همچون اشارةٌ، رمزٌ، ايماءٌ و تلويحٌ بدان‏ها پرداخته شده، اما به شيوه ايجاز و انصاف بر آن است كه اين كتاب در ميان كتب علوم قرآنى اثرى كم‏نظير در بحث اعجاز قرآن مى‏باشد و رسيدن به اين نظر، مطالعه‏اى ژرف از اين اثر را برمى‏طلبد. رساله المعجزات القرآنيه نيز حاوى مباحثى همانند اشارات الاعجاز است كه پردازش به تمامى آن خود مقال مستقلى مى‏طلبد.

معجزه در مفهوم كلّى، از نگاه نورسى تصديقى است بر ادعاى فرستاده شده از ناحيه اللّه ـ جلّ جلاله ـ كه در واقع امر جانشين قول خدا و قائم مقام بيان الهى «صدقَ عبدى فاطعيوه»(27) مى‏باشد. درباره ابعاد و وجوه متعدد و متنوّع اين معجزه جاويد، كاوش‏هاى قرآنى فراوانى از پيشينيان و دانشيان معاصر سامان يافته و برخى همانند سيوطى(28) تعداد آن‏ها را به 35 وجه و عبدالله خلف(29) از معاصران به 40 وجه رسانيده‏اند. اما نورسى در موارد گوناگون از وجوه و ابعاد متعدد اعجاز قرآن سخن گفته؛ گاهى آن را 7 وجه، گاهى 40 وجه و گاهى 200 دانسته، ولى آن را محدود در عدد معيّن و حصر خاص نكرده است. آنچه از پژوهش‏هاى سامان يافته درباره موضوع اعجاز قرآن در آثار نورسى به دست مى‏آيد، آن است كه نورسى از نوع اعجازى كه با اعداد آن‏ها را مشخص ساخته و گاهى هم حد خاصى بر آن معيّن نكرده، نوع خاصى از اعجاز اين متن وحيانى را مدنظر داشته است. براى نمونه، منظور نورسى از اعجاز بى‏نهايت قرآن، اخبار غيبى آن است كه همچنان ادامه داشته و به مروز زمان و پيشرفت دانش‏هاى قرآنى، به تدريج لايه‏هاى ناگفته و پنهان آن براى بشر نمايان خواهند شد؛ و در مواردى كه عدد خاصى گفته، مقصودش اقسام فرعى يك نوع كلى اعجاز است كه وى به تفصيل، دقايق جزئى آن را بررسى كرده و گويى خود آن را قسم مستقلى به حساب آورده است. به عبارت ديگر، همگى اين اقسام فرعى و جزئى داخل در يك نوع عام و كلّى از انواع اصلى اعجاز قرآن مى‏باشند. او در مكتوبات خويش چنين مى‏نگارد: «تحقّق عندى أنّه ليسَ القرآن كلّه معجزةٌ، بل كلُّ سورةٍ من سورهِ معجزةٌ و كلُّ آيةٍ من آياته معجزةٌ، بل حتى كل كلمةٍ فيه بحكم معجزةٌ.»(30) و در جاى ديگر مى‏نويسد: «ليست آياتُ القرآنِ ولا كلماتها معجزةٌ وحدها، و انّما كذلكَ حروف القرآن.»(31)
بر ژرف‏نگران قرآنى روشن است كه منظور نورسى از اعجاز در حروف و كلمات قرآن، مجرّد آن دو نيست، بلكه مقصودش تناسب ميان حروف و كلمات آيات و ارتباط آن‏ها از حيث معنا در تناسب با هدف آيه است كه امكان جانشينى كلمه يا حرف ديگرى به جاى آن‏ها وجود ندارد و سرّ آن هم در اعجاز لغوى (چينش بى‏نظير حروف و تركيب كلمات قرآن) است كه نورسى از هرجهت، اهتمام شايانى در پردازش به اين بُعد از اعجاز لفظى قران داشته است. تأمّل نورسى در حرف (ن) متكلم مع‏الغير در آيه شريفه «ايّاك نعبدُ و ايّاكَ نستعين» و چرايى انتقال از صيغه متكلم وحده به جمع (نعبدُ ـ نستعين) و تبيين اشارات موجود در آن به اجتماعات سه‏گانه، مثال خوبى از نگرش او بر وجود اعجاز در حروف قرآن است.(32)
در ارتباط با اعجاز در كلمات قرآن، گفتار او درباره تك تك كلمه‏هاى آيه «و لئِن مستّهم نفخةٌ من عذابِ ربِّك» (انبياء: 46) جالب است، كه در هر كلمه آن به نوعى معناى «قلّت» (اندكى و كمى) نهفته و با ساختار معنايى واحد در افاده مفهوم «قلّت»، جملگى بر اظهار هول از عذاب الهى و شدت تأثير آن دلالت دارند و اين چيزى جز اعجاز در كلمات نمى‏تواند باشد.(33)
جداى از چنين نگرش‏هاى ظريفى در اعجاز حروف و كلمات، عمده بحث وجوه اعجازى كه وى بدان پرداخته هشت نوع عمده است كه به اختصار به آن‏ها اشاره مى‏شود:
أ. اعجاز نظمى / بلاغى قرآن: از نگاه نورسى، نظم قرآن اولين و بارزترين وجه اعجاز آن به شمار مى‏آيد: «أدقُّ وجوهِ اعجازِ القرانِ الكريم ما فى بلاغةِ نظمه.»(34) كوشش او در كتاب تفسيرى اشارات الاعجاز فى مظان الايجاز در جهت تبيين اين جنبه از اعجاز قرآن است؛ آن‏چنان كه در مقدّمه آن مى‏گويد: «انّ هذا التفسير القيّم بين دفتيه نكتٌ بلاغيةٌ دقيقة.»(35)
نورسى از اعجاز بلاغى قرآن به مدد منطق عقل عملى، به سراغ حل چالش‏هاى زمانه خويش رفت؛ از آن رو كه مشكل عصر او در تعامل با قرآن، فهم يا عدم فهم اعجاز آن نبود و پيشينيان نورسى اين امر را به انجام رسانيده بودند. از اين‏رو، نورسى در خلعتى نوين، ضمن پردازشى ديگر به اعجاز بلاغى قرآن، با گذر از پرده اعجاز، قدم در وادى تبيين معارف كارامد وحى به زبان اعجازش نهاد.(36) به همين دليل، كتاب اشارات الاعجاز او را آكنده از مباحث عقلى و اجتماعى، و مناقشات سياسى، اقتصادى همراه با قضاياى علمى معاصر مى‏بينيم. به ديگر سخن، نورسى اعجاز بلاغى را در خدمت حل معضلات عقيدتى و گشايش مسائل اساسى جامعه اسلامى و مقابله با تحدّى مكتب غرب عليه اسلام قرار دارد.
ب. شمول مطلق ابعاد گوناگون قرآن: نورسى دومين جنبه از اعجاز قرآن كريم را فراگيرى تام و جهان شمولى اين متن وحيانى از حيث كاركردهاى معارف و علوم، الفاظ، شيوه و ايجاز آن مى‏داند و اين شمول را ضرورت جاويدانى قرآن و شريعت اسلام مى‏شمرد. اين ابعاد عبارتند از:
1. شمول الفاظ قرآن: الفاظ قرآن، چه در قالب و ساختار جملات و يا كلمات و حتى حروف (به ويژه حروف مقطعه) متضمّن معانى فراوانى هستند و اين گستره حوزه معنايى الفاظ در هيچ متنى يافتنى نيست. البته نورسى فهم و وصول به اين شمول و فراگيرى معنا را مقيّد به حسن بلاغت، موافقت با قواعد فصيح لغت عرب و همسان با فلسفه تشريع و مقاصد قرآن مى‏داند. او با اين رويكرد، نگرش‏ها و تأويلات بى‏پايه برخى از مكاتب را از الفاظ و ايات قرآن مسدود و بى‏اعتبار مى‏شمرد.
2. شمول علوم و معارف قرآن: به طور خلاصه، نورسى بر اين باور است كه در قرآن كليّات مباحث لازم براى هستى‏شناسى در مفهوم عام، كه شامل خداشناسى، انسان‏شناسى و كيهان‏شناسى مى‏باشد، به شكل روشن موجود است.
3. شمول شيوه بيانى قرآن: شيوه بيانى قرآن در عين ايجاز، آن‏چنان جامع و گسترده است كه گويى هر سوره كوچك آن «قرآن صغير» است و در اشارات و دلالات آيات بر انواع متنوّع معارف و نيازهاى بشر، به خوبى اين گستردگى هويداست. ايجازش در حد نهايت امكان بيانى است؛ چنان‏كه مى‏بينى در يك مثال يا داستان كوتاه، به كليات قوانين حاكم در هستى اشاره كرده است، همانند قصه تعليم اسماء به حضرت آدم عليه‏السلام كه حكايتگر آموزش جملگى دانش‏ها و معارف لازم بر انسان است.
ج. پيوستگى ساختار قرآن: ديگر موضوعى كه نورسى در اعجاز قرآن بدان توجه نموده، پيوستگى و انسجام كامل ميان مجموعه كل متن قرآن از حيث آيات و سوره‏هاست كه گويى تمام آن با نزول تدريجى‏اش (در 23 سال) و اسباب متعدد نزولى‏اش، از وحدتى در حد كمال برخوردار بوده و براى يك سبب نزول و در نزولى واحد فرو فرستاد شده است. پردازش به اين بعد از نگرش نورسى نيازمند مبحث گسترده ديگرى است.
د. اعجاز تشريعى قرآن: نورسى به اين جنبه از اعجاز قرآن (كه در نگاه او اهميت فراوانى در تاريخ تمدن بشرى و رشد آن دارد) از موازنه‏اى كه ميان ساختار تمدن قرآن با اصول نوين تمدن جديد (اروپا و غرب) برقرار كرده است، مى‏پردازد و ناتوانى بنيادين قوانين مدرنيته را آشكار مى‏سازد. با ارائه الگويى از تمدن قرآنى و انسان كامل، تنها راه وصول به سعادت دنيا و آخرت را پى‏روى از دستورات قرآن و اسلام معرفى مى‏كند و تمدن غرب و قوانين آن را، كه برخاسته از انديشه كام‏جويى و زياده‏طلبى بشر مادى است، فقط براى درصدى از خوشبختى خيالى انسان در دنيا مى‏داند.
ه. پيش‏گويى‏هاى غيبى قرآن: نورسى در نوشته‏هايش، سخن از چهار نوع اخبار از غيب در قرآن مى‏گويد و هر قسم آن را داراى انواعى مى‏داند نامحدود. اين چهار نوع عبارتند از: اخبار از گذشته، اخبار از آينده، اخبار از حقايق اخروى، اخبار از مكنونات جهان هستى. اين نگرش نورسى از علاقه شديد او به كشف اسرار جديد قرآن و اعتقاد او به قدسى بودن و جامعيت آن ناشى مى‏شود.
و. اعجاز علمى قرآن: نورسى از زمره قرآن‏پژوهانى است كه در نگرش علمى قرآن، راه ميانه برگزيده‏اند؛ نه يكسر قرآن را حاوى مسائل علمى مى‏داند كه به ظهور يك نظريه علمى جديد از آن مدد جسته و ديدگاه قرآن را بدان تثبيت نمايد و نه از شمار كسانى است كه تفسير علمى از قرآن را قبول ندارند. او قرآن را داراى اشاراتى كوتاه در گشايش حقايق علمى موردنياز بشر معرفى نموده و كشف تفصيلى آن را بر عهده عقل انسانى، كه خود آيتى از آيات باهره الهى است، مى‏گذارد و نقش قرآن را در اين حوزه همچو رهنمايى مشوّق مى‏داند كه انسان را بر كاوش وسعى در اكتشاف اسرار نهفته در هستى تهييج مى‏كند: «و كاَنَّ القرآن يمسحُ ظهرَ الانسان بيدالتشويق و التشجيعِ، قائلاً له: اسْعَ واجتهد فى الوسائل الّتى توصلكَ الى بعض الخوارق.»(37)
درنگ در راز و رمز پنهان معجزات انبيا از جمله تأكيدات نورسى در فتح اعجاز علمى قرآن است. در برخى موارد هم خود به تفسيرى علمى از حوادث طبيعى طرح شده در قرآن مى‏پردازد. تفسير او از دو پديده رعد و برق به دو پديده ظاهر شده از عالم غيب براى تنظيم قوانين طبيعت، از جذّابيت تفاسير علمى معاصر حكايت دارد.(38)
ز. حاكميت و سيطره قرآن: نورسى بُعد ديگر اعجاز قرآن را حاكم بودن معارف آن بر تمامى كتب آسمانى پيشين و برترى و گستردگى داده‏هاى وحيانى آن مى‏داند. در قرآن، اصول همگى شرايع الهى سابق مستجمع و افزون بر آن‏هاست؛ چنان‏كه گويى قرآن بر گذشته همانند آينده نظر داشته و حاكم بر آن است و در سايه‏سار حضورش، تمامى انبيا و اديان الهى جملگى حاضرند. چيرگى قرآن در ناپايانى دانش آن است كه همواره تا ابد از حيات علمى برخوردار و با گذشت زمان ناگفته‏هاى آن روشن‏تر خواهد شد.
ح. برترى شيوه معرفت‏انديشى قرآن بر ساير مسلك‏هاى معرفت‏شناسى: نورسى ره‏يابى به «معرفت اللّه» و «معرفت هستى» از رهگذر قرآن را بسى فراتر، محكم‏تر و استوارتر از ديگر روش‏هاى معرفتى همانند فلسفه، عرفان و كلام معرفى مى‏كند و دلايلى مبرهن بر آن قايل است.

«انّ اعجازَ القرآنِ حفظ القرانِ عن التحريف.»(39) ديدگاه «صرفه» نزد برخى از انديشمندان اسلامى به عنوان وجهى از وجوه اعجاز قرآن كريم و يا تنها وجه اصلى اعجاز آن به شمار مى‏آيد كه از ميان علماى شيعه نيز قايل داشته است. نورسى در رساله المعجزات الاحمديه، به تناسب موضوع، بحثى از نظريه «صرفه» مطرح و آن را ديدگاهى مرجوح معرفى كرده است. او نخست با ترديد خاصى به آن مى‏نگرد و گويى به جواز و صحّت اين نظريه در اعجاز قرآن قايل است؛ از اين نظر كه سيره او در رد و نقد ديگر ديدگاه‏هاى غيرموافق با نگرش او، اين‏گونه است كه به صراحت، ضعف آن‏ها را بيان و رد مى‏كند و ترديدى در ابطال آن به خود راه نمى‏دهد، اما در نقد و رد نظريه «صرفه» از عبارت او چنين چيزى برنمى‏آيد، بلكه آن را «مذهب مرجوح» در برابر «مذهب غالب و راجح» در اعجاز قرآن مطرح مى‏كند: «امّا المذهبُ الثانى و هو المرجوح، فهو انّ معارضةَ سورةِ واحدةٍ من القرآن ضمن طاقةِ البشر الاّ انّ اللّه سبحانه قد منعها عن الخلق ليكونَ معجزةَ الرسول... يطلق على‏هذا المذهب المرجوح: مذهب الصرفةُ.»(40)
و با سخنى كه درادامه مطلب مى‏آورد، همسويى او با اين ديدگاه بيش‏تر روشن مى‏شود و گويى آن را مى‏پذيرد: «و هكذا فالعلماءُ الّذين يقولون وفقَ هذا المبحث لا يمكن معارضةَ القرآنِ حتى بكلمةٍ واحدةٍ. هو كلام حقٍ لامراء فيه، لانَّ الله سبحانه قد منعهم عن ذلك اظهارا للاعجاز.»(41)

نورسى از زمره ژرف‏انديشانى است كه در حوزه تأويل متون دينى، صاحب‏نظر و انديشه بوده و ديدگاه‏هاى شايسته‏اى در اين زمينه ارائه داده است. او به عقل‏گرايى و توجه به نقل صحيح به همراه شناختى كامل از روح و كليت قرآن، در تأويل آيات و روايات اهميت بسزايى قايل است. در نگاه نورسى، مقاصد اساسى مطرح در قرآن (كه خداوند به دنبال هدايت و سوق بشر زمينى به سوى آن‏ها از مسير وحى بوده) در مجموع عبارتند از: توحيد، معاد، نبوّت و عدالت. «اَنّ الغايةَ الأساسية للقرآنِ هى اثبات وجودِ اللّه و الاخبار عن النبوّةِ و الآخرة و العدالةِ و العبادة. لذا، فليس الاخبار عن ماهيةِ الكون من مهامٍ و من مقاصد القرآن.»(42) ديگر گفتارهاى بيان شده در آن مباحثى استطرادى به اسبابى مختلف مى‏باشند. اين مقاصد بنيادين قرآن در نظرگاه نورسى همان آيات امّهات و محكماتى هستند كه بايد آيات ديگر را در مسير و جهت نهايى اهداف قرآن به تحليل و تفسير نشانيد.
نورسى در اين تحليل معنايى، كه به نوعى بازگشت معنا به اصل در آن مشهود مى‏باشد، بر «عقل و خردگروى» نقش اساسى قايل است و در تعارض با نقل، تقدّم را از آنِ عقل، و تأويل صحيح عقلى را حاكم بر نقل مى‏داند. به ديگر سخن، در هنگامه عدم توافق تحليل عقلى با گزاره‏هاى وحيانى، بايد آيه يا روايت را در جهت اهداف چهارگانه قرآن به شكلى كه همسو با آيين خرد و همسان با بلاغت وحى و قواعد ادب عرب باشد تفسير نمود. نورسى چنين تفسيرى از متن دينىِ به ظاهر متعارض با داده‏هاى عقلانى را «تأويل» مى‏شمرد. او در اين‏باره، كتابى تحت عنوان المحاكمات تأليف كرده و از عدم دقت مسلمانان در مقاصد اصيل قرآن و چگونگى تأويل آيات مشابه با تأسفى عميق سخن گفته است: «فلا بُدَّ لاهلِ التفسير ان يقدروا القرآنَ حقَّ قدره، و الاّ يبخسوا قيمته، و ان لا يُأوّلوه بأمرٍ لم تصدقه البلاغةُ و لم يكن من ميزته. و ذلك [القرآن] قد تحقّقَ بوضوح أجلى من كل حقيقةٍ، انّ معانى القرآن الكريم حقٌّ، كما انّ طريقة افادته و تصويره للمعانى بليغةٌ و رفيعةٌ، فمن لا يعزى الجزئيات الى ذلكَ المعدن و لا يلحقها بذلك النبع يكن من المبخسين حقّه.»(43)
نورسى تأويل را ارجاع آيات متشابه به معانى و مقاصد اوليه و اصيل قرآن مى‏داند كه با چنين ارجاعى، حقيقت تشابه روشن و پرده ابهام از چهره معناى آن كنار زده مى‏شود. او نيازمندى برخى آيات و روايات به تأويل را ناشى از كاربردهاى صنايع ادبى مجاز، تشبيه، استعاره، كنايه و ديگر فنون ادبى مى‏داند كه در درايت امر، سبب حدوث خيال ابهام در معنا براى ناآگاهان مى‏شود. البته او كاربرد چنين شگردهاى بيانى قرآن را نه تنها بى‏ثمر نمى‏داند، بلكه داراى مزايايى خاص و از باب رعايت شيوه بيان زبان عربى و همسويى با فهم بشرى مى‏داند و وجود چنين آياتِ نيازمند به تأويل را ضرورى و غيرقابل اجتناب مى‏پندارد.
او خود در برخى از موارد، تأويلات قابل توجهى از آيات دارد كه شايد از منظر برخى جالب باشد. تأويل او از آيات «و يُنزّلُ من السماءِ من جبالٍ فيها من بردٍ» (نور: 43) و «الجبال اوتادا» (نبأ: 7) و درنگ در تحليل معنايى جبال(44) در آن دو به همراه تأويلش از روايت منسوب به ابن عباس به مضمون «قيامُ الارضِ على الثور و الحوت»(45) ـ در فرض صحّت سند ـ نمونه‏هايى عالى از توانمندى نورسى در تأويل متون دينى مى‏باشند، تا جايى كه برخى از پژوهشگران آثارش به دانش هرمنوتيك و اطلاعات نورسى از آن سخن آورده‏اند.(46)

نگاه و تعريف نورسى از متشابهات قرآنى (و روايى) با ديگر تعاريف دانشمندان اين عرصه اندكى تفاوت و يا مساهمه در بيان دارد؛ از آن‏رو كه نورسى «متشابه» را نوعى از استعاره ظريفى مى‏داند كه حقيقتى شگرف در بطن خود نهفته دارد و آن برخاسته از بلاغتى بس لطيف مى‏باشد كه از براى اظهار حقايقى براى عموم مخاطبان از پس پرده‏اى شفاف در متون دينى، به ويژه قرآن، واقع شده است. با اين رويكرد، نورسى اولاً، «متشابه» را نوعى تنزّل معنا در قالب لفظ از نوع استعاره تعريف و ثانيا، به خلاف ديگر قرآن‏پژوهان، تصوّر اندك معنايى از متشابه را (كه خود جزئى از معناى كلى آيه يا روايت متشابه است) براى عموم مخاطبان ممكن مى‏داند، ولى وصول به اصل معناى «تشابه» را فقط از توانايى خواص علما و راسخان در دانش مى‏شمرد. براى وضوح بيش‏تر اين تعريف و زدايش غرابت آن، لازم است مثالى آورده شود تا اصل سخن نورسى واضح‏تر شود.
نورسى معانى آيات الهى را همانند دايره‏هاى متداخل به هم مى‏داند كه از مركز ثقل واحدى برخوردارند و در عين تداخل، هيچ تقاطعى با هم ندارند؛ مانند دايره‏هاى متعددى كه بر روى آب در بركه‏اى راكد به هنگام پرتاب سنگى به دنبال هم و بدون هيچ تزاحمى نمايان مى‏شوند و يا حلقه‏هاى تنه بريده يك درخت. اين حلقه‏ها و دايره‏ها تصويرها و پرتوهايى از آن معناى مركزى و اصلى‏اند كه در نگاه اول، در پرده تشابه فرو رفته است، ولى مى‏توان با مدد ذرّه‏بين، آن را ديد، و هرچه قدرت ديد و نگرش مفسّر بيش‏تر و قوى‏تر باشد، لايه‏هاى بيش‏ترى از معنا را تواند ديد: «والحقيقةُ هى انّ القرآنَ الكريم يستعمل اسلوبَ المتشابهات كتلسكوباتٍ أو كنظاراتٍ طبيّه مختلفه الارقام لبيان الدقائق العميقة للنّاس و لنقلهم من الظاهر الى الحقيقة.»(47) راسخان در علم كسانى هستند كه ضمن تسلّط بر معانى جزئى از معناى اصيل متشابه، كه خاستگاه ساير معانى جزئى مى‏باشد، آگاهى كامل دارند و حق تأويل تنها شايسته آن‏هاست؛ چرا كه تأويل در صورتى امكان دارد كه مآل و جايگاه اصلى و ابشخور آغازين متشابه بر تأويلگر روشن و مسجّل باشد و راسخان در دانش اين‏گونه‏اند و ديگران چون توان درك مرجع نخستين معناى تشابه را ندارند، فقط بهره‏اى از فهم معناى جزئى را مى‏برند و توان چنين ارجاع و تأويلى از آن‏ها ساخته نيست. نورسى در اين‏باره چنين مى‏گويد: «كما انَّ فى القرانِ الكريم آياتٌ متشابهاتٌ، ففى الحديث الشريف أيضا متشابهاتٌ، لايدرك معانيها الدقيقةُ الاّ خواص العلماء.»(48)
و در جاى ديگر مى‏نويسد: «انّ قسما من الاحاديث النبوية التى تخبرُ عن حوادث ستقعُ فى آخر الزمان تحمل معانى عميقةٍ جدّا ك (المتشابهات) القرآنية، فلا تفسّر ك (المحكمات) ولا يتمكّن كلَّ واحدٍ من معرفتها، بل رُبَّما يؤوّلها العلماء بدلاً من تفسيرها و انّ تأويلاتهاتفهم بعد وقوعِ الحادثةِ و يُعرف عندئذٍ المراد منها، بمضون الآية الكريمة "و ما يعلم تأويله الاّ اللّه و الرّاسخون فى العلم" و يبين تلك الحقائق الراسخون فى العلم و يقولون: "امنّا به كلٌّ من عند ربّنا".»(49)
با اين رويكرد نورسى به آيات متشابه، كه معانى جزئى آن قابل فهم براى عموم هم باشد، دايره خطاب قرآن در اين بخش از آموزه‏هايش بسيار گسترده‏تر از رويكردى است كه مخاطبان متشابهات را فقط عده‏اى خاص مى‏دانند؛ از آن‏رو كه نورسى آيات متشابه را از مجموعه هدفمند و روشن نص قرآن مى‏داند كه براى ارشاد تمامى گروه‏هاى انسانى تا قيامت نازل شده و همگان به اندازه توان و نياز خويش، قابليت بهره‏مندى از آن را دارند، اما با ابزارى صحيح و مستند به محكمات قرآنى و نصوص روايى كه از پيشينيان به ما رسيده است؛ و حتى يك شخص عامى نيز روزانه از استعاره و ديگر فنون تشابه آفرين در عبارات و گفتار خويش استفاده مى‏كند. بنابراين، متشابهات هم جز بيان حقيقت از پس پرده همانند استعاره چيز ديگرى نمى‏باشند:
«فالاساليبُ القرآنيةِ فى أمثال هذه المنازل المدّعى فيها الجمهور تسمّى ب التنزّلات الالهية الى عقول البشر فهذا التنزّلُ لتأنيس أذهانهم. فلهذا وضع صور المتشابهات منظارا على نظر الجمهورِ. فما هذه المتشابهات الاّ من أقسام الاستعارات الغامضة، اذ انّها صورٌ للحقائق الغامضة.»(50)
ناگفته نماند كه نورسى «تشابه» را به دو نوع تقسيم مى‏كند:
الف. متشابهى كه قابل تأويل نيست و وظيفه ما تسليم مطلق در برابر آن است؛ مانند: حروف مقطعه؛
ب. متشابهاتى كه قابل تأويل هستند و حق تأويل آن‏ها متعلق به راسخان در علم مى‏باشد: «كما انّ فى القرآن الكريم آياتٌ متشابهاتٌ تحتاج الى تأويلٍ او تطلب التسليم المطلق، كذلك فى الحديثِ الشريف مشكلاتٌ تحتاج احيانا الى تفسيرٍ و تعبيرٍ دقيقين.»(51)
در باب چرايى وجود تشابهات در قرآن، نورسى بر اين باور حق تأكيد دارد كه اين متن آسمانى براى ارشاد و هدايت عموم بشر نازل شده است و در خطابات وحيانى خود، نگرشى جهانى و فراسوى انديشه‏ها و مرزهاى جغرافياى بشرى دارد و در اين گزاره‏ها، رعايت فهم عموم مردم را اصل در نظرگاه خود قرار داده و خواص از آن‏ها را تابع گروه اكثر نموده است، و از آن رو كه فهم عرفى عوام از كاوشگرى ژرف و شگرف خواص برخوردار نيست و عمده اذهانشان آميخته با برخى تصورات انتزاعى از حقايق است، قرآن حسب رعايت سطح تعقّل و تفكر عموم و سوق دادن آن‏ها به حق، شيوه‏هاى بيانى خود را تنزّل داده تا همسو با سطح نگرش و زبان محاوره‏اى آن‏ها باشد. در اين ميان، چاره‏اى جز رعايت زبان عرفى آن‏ها، كه ممزوج با متشابهات مى‏باشد، راه ديگرى نبوده است و اين امر اگر ضعف و نقص فرض شود (كه نيست) نقص در افهام و بيان بشرى را مى‏رساند، نه ضعف در زبان وحى و قرآن را؛ همان بيان مولانا از حديث نبوى كه مى‏گويد:
چون سرو كارتو با كودك فتاد ××× پس زبان كودكى بايد گشاد
سخن نورسى اين‏چنين است: «... هى حكمةُ المتشابهات و هى التنزلّات الالهية الى عقول البشر لتأنيس الاذهان و تفهيمها، كمن تكلّم مع صبّىٍ بمايألفهُ و يأنس به.»(52)
حال اگر شيوه قرآن در اين‏باره عكس مى‏شد و قضاياى عقلى و حقايق آن بى‏پرده و بى مقدّمه، به زبان و حال گروه خواص بيان مى‏شدند، اين امر نقض غرض قرآن از هدايت عموم بشر و محروميت اكثريت از درك قرآن را به دنبال داشت. از اين‏رو، قرآن روشى را در پيش گرفته كه هم اقناع عامّه كرده و هم اخضاع خاصه را داراست، بدون آن‏كه از متشابهات آن شائبه تجسيم خدا يا محال بودن معارف و داده‏هاى آن پيش آيد:
«فاعلمَ انَّ ارشادَ القرآن الكريم لكافة الناس و الجمهور الاكثر منهم عوام، و الاقل تابعٌ للاكثر فى نظر الارشاد. و الخطابُ المتوجه نحو العوام يستفيد منه الخواص و يأخذون حصّتهم منه... و لو عكس لبقى العوام محرومين، مع انّ جمهور العوام لا يجردّون اذهانهم عن المألوفات والمتخيّلات فلا يقتدرون على درك الحقائق المجردّةِ و المعقولات الصرفة الاّ بمنظار متخيّلاتهم و تصويرها بصورة مألوفاتهم لكن بشرط ان لا يقف نظرهم عل نفس الصورة حتى يلزم المحال و الجسميةُ أوْ الجهةٍ بل يمدّهم الى الحقائق.»(53)
خلاصه آن‏كه نورسى در گام اول، قرآن را از آن‏رو كه كتاب الهى براى رهنمايى تمامى طبقات انسانى تا روز واپسين مى‏داند، لاجرم محتواى آن را در غايت وضوح و تبيان مى‏بيند كه هيچ شبهه‏اى در آن نيست و بر يك شيوه بيانى واحد نازل گشته است؛ يعنى عدم وجود متشابهات در قرآن به معنايى كه منتهى به سدّ باب فهم عرفى مخاطبان از متن آن نگردد. در گام دوم، وجود چنين متشابهاتى را به دليل محدوديت توان فهم بشرى و اطلاق تام صفت كلام ازلى الهى، ضرورى و اجتناب‏ناپذير مى‏داند و بر آن حكمت‏هايى قايل مى‏شود؛ همانند:
الف. ارشاد و هدايت عموم و خواص به حقايق به مدد تشابه؛(54)
ب. شرح و تبيين معانى فراوان در الفاظ كوتاه؛(55)
ج. مخاطب قرار دادن تمامى اصناف فكرى بشر با اختلاف سطح دانش آن‏ها؛(56)
د.دلالت شگرف متشابهات بر بلاغت و اعجاز لفظى و معنايى قرآن؛(57)
و. توجه و رعايت ادراكات حسى و مأنوس مخاطب؛(58)
ه. محال‏بودن ترجمه متشابهات و ناتوانى بشر از هماوردى آن؛(59)
ى. تداوم طراوت و حفظ پويايى معارف قرآن از مسير متشابهات.(60)